|
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani
(12-ci əsrin 20-ci illəri – 12-ci əsrin sonu) - memar.
Azərbaycan memarlığının görkəmli nümayəndəsi, Naxçıvan memarlıq
məktəbinin banisi. Əcəmi orta əsr Azərbaycan memarlığına
yeni istiqamət vermiş, özünün sənət dühası ilə Səlcuqilər
dövrü memarlığının bir qədər ağır və sərt üslubuna böyük incəlik
və dinamiklik gətirmiş, Yaxın Şərq memarlığına güclü təsir
göstərmişdir. Əcəminin adı Azərbaycan ictimai fıkrində intibah,
humanizm ideyalarının yayıldığı 12-ci əsrin görkəmli simaları
arasında şərəfli yer tutur. Eyni zamanda, dövrünün memarları
içərisində Əcəmi daha çox yaratdıqlarının elmə bəlli olması ilə
seçilir. Yaratdığı abidələrin üzərindəki kitabələrdə özünü
"Əbubəkr oğlu Əcəmi, Naxçıvanlı memar" adlandıran sənətkarın
təsviri sənəti, mühəndisliyi memarlıqla sintetik şəkildə
birləşdirdiyi aydın görünür. Şərqin böyük dühaları ona
"Şeyxül-mühəndis" (mühəndislərin başçısı) fəxri adı vermişdilər.
Əcəminin yaradıcılığı 12-ci əsrdə qüdrətli
Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtı Naxçıvanla bağlı
olmuşdur. Əcəminin yaratdığı ilk məlum abidə Yusif ibn Küseyir türbəsidir. Naxçıvan şəhərinin mərkəzində
yerləşən və el arasında "Atababa günbəzi" adı ilə tanınan bu
türbə 1162-ci ildə tikilmişdir. Abidənin giriş qapısından
soldakı kitabədə memarın adı yazılmışdır: "Bənna Əcəmi Əbubəkr
oğlu Naxçıvaninin əməli". Təkcə Azərbaycanda deyil, islam
aləmində ən hündür və incə kompozisiyalı türbələrindən sayılan
Mömünə xatun türbəsini
Əcəmi 1186-cı ildə Naxçıvanın qərb hissəsində ucaltmışdır.
El yaddaşında "Atabəy günbəzi" adı ilə qalan bu türbə Atabəy
Şəmsəddin Eldənizin arvadı, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın anası
Mömünə xatunun şərəfinə tikilmişdir. Türbə özünün iri ölçüləri,
monumental biçimləri, dinamik silueti ilə
böyük bir memarlıq
kompleksinin dominantı idi. Memarlıq prinsiplərinin
təkmilləşməsi və mürəkkəbləşməsi əsasında yaradılmış onguşəli
Mömünə xatun türbəsi monumental abidədir.
Əcəmi yaradıcılığı Azərbaycan və Yaxın Şərq ölkələri memarlığına
böyük təsir göstərmişdir - Marağadakı Göy günbəz (1196),
Naxçıvan yaxınlığındakı Gülüstan türbəsi (13 əsr), Qarabağlar
türbəsi (12-14 əsrlər), Bərdə və Səlma türbələri (14 əsr), türk
memarı Sinanın (16 əsr) İstanbulda tikdiyi türbələrdə Əcəmi
ənənələri yaşayır. 1926-ci
ildə Gəncədə Nizaminin məzarı üstündə
abidə qoyularkən Əcəmi irsindən istifadə edilmiş, Nizami türbəsi
Əcəmi dühası ruhunda tikilmişdir.
H. İbrahimovun "Əsrin onda biri" romanı, Kəmalənin "O bizim
dağların oğlu idi" pyesi Əcəmiyə həsr edilmişdir. 1976-cı ildə
anadan olmasının 850 illiyi
geniş qeyd olunmuşdur.
Naxçıvan
şəhərində
Əcəmi
Naxçıvanskinin
büstü
ucaldılmışdır.
|
