|
həlli" ("Həll əl-müşkilat"),
"Kəlamın təcridi" ("Təcrid əl-kəlam"),
"İqtibasın əsası" ("Əsas əl-iqtibas")
ilahiyyat
məsələlərinə də müəyyən yer verilmişdir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunda "Problemlərin həlli" traktatının
13 və 17-ci əsrlərə aid əlyazması nüsxələri
vardır.
Nəsirəddin
Tusi
İbn Sina və
Bəhmənyar məktəbinin
görkəmli davamçısı olub, Şərq peripatetizmini
inkişaf etdirmişdir.
Nəsirəddin
Tusi
varlığı
ilk səbəb və
nəticə timsalında qisimlərə bölüb,
onlar arasında zaman fərqinin olmadığını
göstərmiş, mümkün varlığı, o cümlədən
maddi aləmi
əzəli və əbədi saymışdır. Filosofun
varlıq təlimində materiya və formanın
vəhdəti,
hərəkətin kəmiyyət, keyfiyyət,
məkan və
vəziyyətə görə növləri, zaman və başqa
fəlsəfi
kateqoriyalar riyazi və təbii-elmi fikirlərdən
misallarla hərtərəfli və dərindən işıqlandırılmışdır.
Nəsirəddin Tusi
"Problemlərin həlli"
traktatında sxolast Fəxrəddin Razinin
(1148-1210) İbn Sinaya qarşı
qərəzli müddəalarını
təkzib etmiş, peripatetik filosofa haqq
qazandırmışdır.
Nəsirəddin Tusinin idrak
nəzəriyyəsində idrak
prosesinin hissi və əqli mərhələləri
elmi şəkildə şərh edilmiş,
hisslər vasitəsilə şeylərin
zahiri cəhətlərinin, əqllə isə onların mahiyyətinin dərk olunduğu göstərilmişdir. Filosofun
məntiq təlimində təfəkkür formaları
və onların
növləri xüsusi araşdırılır.
Nəsirəddin Tusinin
etik və ictimai-siyasi görüşləri
əsas etibarilə 1235-ci ildə Nəsirəddin Möhtəşəmin
şərəfinə yazılmış "Əxlaqi-Nasiri" əsərində
əksini tapmışdır. Ümumi fəlsəfı məsələlərə
də müəyyən yer verilmiş bu əsərdə xasiyyətlərin
müxtəlif aspektləri, fəzilətli və qəbahətli
cəhətləri araşdırılır, insanı kamilləşdirən keyfiyyətlər,
xeyir və səadətə aparan məziyyətlər
göstərilir. Diqqəti insan və cəmiyyət münasibətlərinə yönəldən Nəsirəddin
Tusinin idarəetmə nəzəriyyəsində
özünü, ailəni və dövləti idarəetmə məsələləri təhlil edilir,
insanların "ədalət, fəzilət
və hikmət qanunları əsasında idarə edilməsi" zəruri
sayılır. Nəsirəddin Tusi
fiqhə (müsəlman hüququ) dair
əsərlərində humanist mövqe
tutmuş, insanların
əmin-amanlığı qayğısına qalmağı ümdə prinsip saymışdır.
Nəsirəddin Tusi poeziya nəzəriyyəsinə, musiqiyə dair traktatların
və fəlsəfi şerlərin də
müəllifidir. Nəsirəddin
Tusinin dünyagörüşü, geniş
mündəricəli fəlsəfəsi,
mütərəqqi etik və
ictimai-siyasi, habelə ilahiyyata
dair fikirləri təkcə tarixilik baxımından
deyil, bugünün özündə də böyük maraq doğurur, mühüm
əhəmiyyət kəsb edir.
Nəsirəddin Tusinin
riyaziyyat, astronomiya və fizika
sahələrində misilsiz xidmətləri vardır.
"Zic Elxani" əsərində planetlərin geosentrik
orbitinin əsas elementləri verilmiş, onların
sutkalıq orta hərəkəti öz dövrünə və hətta 17-ci
əsr astronomiya müşahidələrinə nisbətən daha
dəqiq təyin edilmişdir.
Nəsirəddin Tusinin
rəhbərliyi
ilə Yerin fırlanma oxunun illik presessiyasının
qiyməti (51"4) tapılmışdır (müasir
qiyməti 51"2). "Zic Elxani" əsərində çoxlu
riyazi, astronomik və coğrafı cədvəllər də verilir.
Ən mühümləri sinus və tangensin 60-lıq say sistemində üçrəqəmli
triqonometriya cədvəlləri
və 13-cü əsrdə məşhur olan 256 şəhərin
coğrafi koordinatlar cədvəlidir. X. Kolumbun
müəllimi P. Toskanelli bu cədvəldən
istifadə etmişdir. Cədvəl
Londonda (1652) və
Oksfordda (1711) ərəb və latın dillərində çap
edilmişdir. 1266-cı ildə
Marağa rəsədxanasına
gəlmiş azərbaycanlı mühəndis Kəriməddin Səlmasi
alman alimi Martin Böhaymdan
(1459-1507) 2 əsr
əvvəl coğrafı qlobusu hazırlamışdır.
Nəsirəddin Tusinin "Təhriri-öqlidis" ("Evklidin şərhi")
əsəri həndəsənin inkişafına
təkan vermiş, Romada
ərəb (1594) və latın (17 əsr) dillərində
nəşr olunmuş, fransız riyaziyyatçısı A. Lejandrın,
ingilis riyaziyyatçısı C. Vallisin və
italyan alimi C. Sakkerinin
işlərinə böyük təsir
göstərmişdir. Nəsirəddin Tusi bu əsərdə və
"Həndəsənin
əsasları"nda Evklidin 5-ci postulatı
haqqında öz nəzəriyyəsini
vermiş, üçbucağın
daxili bucaqlarının cəmi arasında əlaqəni
tapmışdır. Arximedin "Kürə
və silindr" və "Dairənin kvadratlanması" əsərlərindəki nisbətlər nəzəriyyəsini
Nəsirəddin Tusi
inkişaf etdirmişdir.
Nəsirəddin Tusinin verdiyi ədəd anlayışı müasir |
